Top menu

Prawne aspekty funkcjonowania cmentarzy

W artykule wyjaśnione są prawne aspekty funkcjonowania cmentarzy i dbałości o nie oraz kwestie związane z tym, kiedy według prawa można zlikwidować cmentarz a kiedy nie można tego w żadnym wypadku uczynić.

Roman Mendaluk

Prawne aspekty funkcjonowania cmentarzy

Cmentarz to miejsce specjalnie wydzielone do pochówku zmarłych. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa coemeterium, o tym właśnie znaczeniu, które z kolei jest zlatynizowaną formą greckiego koimeterion = miejsce (wiecznego) spoczynku. Na kształt i umiejscowienie cmentarza miała zawsze wpływ tradycja religijna, względy sanitarne, położenie geograficzne, skład lokalnej społeczności. Cmentarz bywa traktowany jako miejsce uświęcone i miejsce kultu, bywa też miejscem opuszczonym i budzącym przestrach. Cmentarz żydowski nazywa się kirkut, zaś muzułmański mizar. Przez wzgląd na funkcje jakie pełnią w Polsce wyróżniamy dwa rodzaje cmentarzy: wyznaniowe oraz cywilne. Przez wyznaniowe rozumiemy powszechnie występujące parafialne lub miedzyparafialne, jak również znacznie rzadziej spotykane: zakonne, specjalne – dla określonych grup wiernych np. bractwa religijne, jak i rodzinne. Cywilne dzielą się na komunalne, których właścicielami są gminy, oraz wojenne, stanowiące miejsca spoczynku żołnierzy poległych w czasie walk i ofiar terroru.
Na cmentarzach wyznaniowych odbywają się pochówki osób zmarłych tylko określonego wyznania, o ile w danej miejscowości występują cmentarze innych wyznań bądź komunalny. Na cmentarzach komunalnych chowani są zmarli różnorodnych wyznań oraz bezwyznaniowcy.

Dla przedstawienia skali zjawiska dodam, że na podstawie materiałów zebranych w 1970 r. przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że ogółem w Polsce istniało 17 793 cmentarzy cywilnych, w tym: 2 876 komunalnych, 7 703 rzymskokatolickich, 5 806 ewangelickich, 373 prawosławnych oraz pozostałych wyznań - 1035, w tym około 600 cmentarzy żydowskich.

Cmentarze cywilne chronione są tylko przepisami krajowymi. Nie ma przepisów międzynarodowych, jak to zostało ustanowione w odniesieniu do cmentarzy wojennych. Każde z państw ustanawia przepisy, które obowiązują tylko w jego kraju. Dzielą się czynne, gdzie w dalszym ciągu następuje chowanie osób zmarłych, oraz nieczynne na których zaprzestano chowania zwłok.

Wg polskiego ustawodawstwa o założeniu nowej nekropolii decydują władze kościelne (biskup diecezjalny lub wyższy przełożony zakonny) w przypadku cmentarzy wyznaniowych, bądź gminne – w przypadku cmentarzy komunalnych (należy to do zadań własnych gminy). Musi być jednak zlokalizowany na terenie, gdzie nie będzie miał negatywnego wpływu na otoczenie np. na obrzeżach miast, wsi, na obszarze przeznaczonym pod tereny zielone. Chodzi tutaj głównie o negatywny wpływ na sieć wodną danej miejscowości bądź wsi. Jego usytuowanie musi być jednak uwzględnione przez miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego oraz zatwierdzone przez inspektora sanitarnego. Należy go zorganizować jako teren zielony o założeniu parkowym. Zieleń cmentarna podlega specjalnej ochronie, przy czym sadzenie lub wycinanie drzew może nastąpić tylko w uzasadnionych wypadkach, wynikających z racjonalnego gospodarowania przestrzenią, za zgodą starostwa powiatowego lub urzędu miasta, w których kompetencjach znajduje się również naliczanie opłat, oraz ewentualnych kar (dotyczy to zarówno wycinania drzew bez zezwolenia, jak i zniszczenie istniejącego drzewostanu na skutek niewłaściwego wykonywania robót ziemnych, użytkowania sprzętów technicznych oraz stosowania środków chemicznych w sposób szkodzący roślinności).

Najbliższe obiekty mieszkalne, niektóre przemysłowe oraz punkty poboru wody mogą znajdować się (z pewnymi wyjątkami) 150 metrów dalej. Odległość ta może zostać zmniejszona do 50 m, jeśli na obszarze od 50 do 150 m istnieje sieć wodociągowa, do której są podłączone wszystkie budynki w okolicy. Odległość od zbiorników wody, zaopatrujących sieć wodociągową nie powinna być mniejsza niż 500 m.
 
Teren pod cmentarz nie może być ani zalewany przez deszcze, ani podmywany przez wody gruntowe – zwierciadło wód musi znajdować się min. 2,5m pod powierzchnią terenu. Nie może być także nachylony ku terenom zamieszkanym oraz punktom poboru wody. Powinien być lokalizowany blisko istniejącej sieci komunikacyjnej na ziemiach nie zawierających węglanu wapnia. 

Planowaną wielkość nowego cmentarza lub powiększanie istniejącego oczywiście w ramach posiadanego wolnego terenu oblicza się wg poniższego algorytmu. Dla miejscowości podlegających rozbudowie obliczeń tych dokonuje się, uwzględniając odpowiednio przyszłą przypuszczalną liczbę zgonów przy stanie mieszkańców wynikającym z perspektywicznego rozwoju miasta, osiedla, lub wsi.

Powierzchnia cm = śr. liczba zgonów w miejscowości x 23 x 4,5 m2

Gdzie:
23 to wskaźnik, wynikający z ponownego użycia grobu do chowania zwłok przed upływem 20 lat i przypuszczalnej liczby wypadków przedłużenia tego okresu na dalsze okresy, 

4,5m2 to średnia powierzchnia jednego grobu.

W ten sposób wyliczona powierzchnia powinna stanowić 40-60% całkowitej wielkości cmentarza. Resztę terenu należy przeznaczyć na drogi, alejki, zieleń, czy też budynki gospodarczo-administracyjne. Dla każdego cmentarza winno się sporządzić plan zagospodarowania terenu, od którego uzależniona jest dalsza gospodarka obszarem. Plan ten powinien być przedstawiony do zatwierdzenia odpowiedniemu organowi państwowego nadzoru budowlanego. Cmentarz powinien mieć ogrodzenie z materiału trwałego nie niższe niż 1,5 m, jednak zwłaszcza w przypadku niewielkich cmentarzy położonych w lesie ten warunek nie jest w praktyce spełniany.

Utrzymanie i zarządzanie cmentarzem należy do jego właścicieli, czyli związku wyznaniowego lub władz gminy.

Wyróżniamy następujące rodzaje grobów:
grób zwykły (ziemny) – nie murowany, stanowiący dół, do którego chowa się trumnę ze zwłokami i zasypuje ziemią wydobyta z dołu;
grób murowany – dół, którego boki są murowane, a nad trumną znajduje się sklepienie;
rodzinny – zapewniający pochowanie dwóch lub więcej trumien ze zwłokami. Przestrzeń takiego grobu nie może przekraczać wielkości dwu grobów pojedynczych niezależnie od ilości pięter w dół;
katakumby – nisze w pionowej ścianie położone obok siebie w szeregu i nad sobą, przeznaczone do chowania zwłok;

W zależności od rodzaju zwłok lub szczątków zwłok, określa się dokładne wymiary grobu, jak i na jego podstawie odległości pomiędzy nimi. I tak dla przykładu:
- groby dzieci do lat 6: dł. – 1,2 m, szer. – 0,6 m, gł. – 1,2 m, odstępy – od strony dłuższego boku 0,3 m, a od strony krótszego 0,4 m;
- groby dorosłych: dł. – 2 m, szer. – 1 m, gł. – 1,7 m, odstępy – od każdego boku po 0,5 m;
- groby rodzinne przeznaczone na kilka trumien: dł. – 2,3 m, szer. – 1,3 m, gł. – 1,7 m, odstępy analogicznie jak w przypadku grobów dorosłych.
Warstwa ziemi pokrywająca trumnę powinna wynosić co najmniej 1 m. Kopanie głębszych grobów niż 1,7 m jest dopuszczalne pod warunkiem, że pomiędzy dnem grobu a najwyższym poziomem wody gruntowej pozostanie co najmniej 0,5 m. Ziemia wydobyta z grobu może być usypana w postaci pagórka nad grobem. W zależności od warunków wodnych można stosować chowanie zwłok piętrowo w grobach ziemnych lub murowanych, przy czym trumny powinny być między sobą przedzielone warstwą ziemi grubości około 0,2 m; jeżeli warstwa ta jest zastąpiona murem lub żelbetem, grubość ich nie może być cieńsza niż 6 cm. Głębokość grobu powinna wynosić przy dwu piętrach (trumnach) 2,7 m, a przy większej ilości pięter – grób powinien być odpowiednio głębszy, przyjmując po 1 m głębokości na każdą trumnę łącznie z przedzieleniem. W każdym wypadku odległość między poziomem wody gruntowej a dnem grobu nie może być mniejsza niż 0,5 m.
Na każdym cmentarzu w końcu powinien być dom przedpogrzebowy lub kostnica. Dom przedpogrzebowy powinien znajdować się w niewielkiej odległości od bramy cmentarnej, a jego pomieszczenia przeznaczone do przechowywania zwłok powinny być w miarę możności położone od północy. W pomieszczeniach tych należy urządzić odpowiednią wentylację, jak też zabezpieczyć je przed dostępem osób niepowołanych, zwierząt i owadów. Na cmentarzach mniejszych, w miejscowościach, w których przeciętnie odbywa się najwyżej 1 pogrzeb dziennie, zamiast domu przedpogrzebowego powinny być budowane kostnice z jednym obszernym, widnym pomieszczeniem oraz z pomieszczeniem na trumny ze zwłokami oczekującymi na pogrzeb i niewielkim magazynem na przechowywanie sprzętu.
Ustawa zasadnicza o cmentarzach i chowaniu zmarłych zapewnia nienaruszalność grobu w okresie 20 lat, a cmentarza – po jego zamknięciu dla grzebania zmarłych – nie może być użyty na inny cel, przed upływem 40 lat od dnia ostatniego pochowania zwłok na cmentarzu.  Przepisy ustalające termin dwudziestoletni nie mają zastosowania do pochowania zwłok w grobach murowanych, przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby. W tym przypadku nie ma określonego jakiegokolwiek terminu. Domyślnie, należy uważać je za trwałe. Niezależnie od tych przepisów jest wzbronione użycie do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną.

Cmentarz po upływie 40 lat od ostatniego pochowania może ulec likwidacji i jego teren może być przeznaczony na inny cel, jednakże pod warunkiem zachowania pamiątek wartości artystycznej, historycznej lub archeologicznej. Pamiątki te powinny być w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków przeniesione w odpowiednie miejsce. Jeżeli cmentarz lub jego część są wpisane do rejestru zabytków, użycie terenu na inny cel wymaga zgody ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Szczątki zwłok znajdujące się na terenie cmentarza likwidowanego, o ile rodzina nie przedłużyła istnienia grobu na dalsze lata, powinny być przeniesione na inny cmentarz na koszt nabywcy terenu lub nowego jego użytkownika. Decyzję w tej sprawie podejmuje organ samorządowy w odniesieniu do cmentarzy komunalnych, a w odniesieniu do cmentarzy wyznaniowych – właściwa władza kościelna, po zasięgnięciu opinii właściwego inspektora sanitarnego.

Jeżeli teren cmentarny stanowi lub stanowił uprzednio własność Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego. Decyzję o użyciu terenu cmentarnego, będącej uprzednio cmentarzem wyznaniowym Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, na inny cel wydaje się po zasięgnięciu opinii właściwej władzy tego kościoła, lub związku wyznaniowego co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia terenu pocmentarnego.

Istnieje również możliwość przeznaczenia terenu cmentarnego na inny cel przed upływem 40 lat od ostatniego pochowania w wypadkach wyjątkowej potrzeby ze względów użyteczności publicznej, jednakże po uzyskaniu zgody władzy danego kościoła lub związku wyznaniowego, do którego cmentarz należy.

Szczególnymi przepisami ustawy ochronione zostały w pełnym zakresie cmentarze żydowskie, gdyż religia wyznania mojżeszowego nie przewiduje likwidacji cmentarzy, jak również dokonywania ekshumacji zwłok. Z tych względów Związek Wyznania Mojżeszowego nie wyrazi zgody na użycie terenu żadnego cmentarza żydowskiego na inny cel.

Zastanawiać tylko może jak często to co jest zapisane w ustawach dotyczących postępowania z miejscami pochówku różni się od rzeczywistości, bardzo smutnej dodajmy. No ale to już temat na inną opowieść.

  Wszelkie informacje na temat pogrzebów, ich miejsca jak również nabożeństwa, praw do pogrzebu, odmów, etc. zostały w tym opracowaniu celowo pominięte. Informacji na te tematy proszę szukać w Prawie Kościelnym np. Sztafrowski E, Podręcznik Prawa Kanonicznego, t. 4, Warszawa 1986, s. 255–258.

Na podstawie:
Affek-Bujalska Barbara, Podstawy prawne ochrony cmentarzy [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych: materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja lapidariów cmentarnych” Żagań-Kożuchów 20-23 czerwca 1993, Warszawa 1994.
Sobczak Aleksander, Organizowanie oraz zarząd cmentarzami wyznaniowymi w polskim prawie cywilnym, www.mateusz.pl/czytelnia
Sobczak  Aleksander, Poradnik cmentarny: kościelne i cywilne normy prawne o cmentarzach i chowaniu zmarłych, wraz z orzecznictwem, Gniezno 2003.
Ustawa z dnia 31 I 1959r. O Cmentarzach i Chowaniu Zmarłych (tekst jednolity Dz.U.00.23.295)

Źródło:
http://www.cmentarzepogranicza.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=55&Itemid=45